Jutrny bóh?

Hač do dźensnišeho nachadźa so literaturje hižo wot Melanchthona pochadźace twjerdźenje, zo je mjeno města Jüterbog we Flämingu wot słowjanskeho Jutroboga (Jutrneho boha) wotwodźene. Tajki bóh pak njeje nihdźe dokładźeny (přiwšěm njeda so wuzamknyć, zo móhło hić wo městne pomjenowanje słónčneho boha). Hinaši wułožk poćahuje so na staroserbski bók ‚strona, flanka, zwis‘ (ryzy ludowy korjenjospyt je do městskeho wopona kózła stajił – němsce Bock). Tohorunja z krajinowych wobstejnosćow wuńdźe třeći wukład, kiž ma so tuchwilu za bóle přijaty: Po nim wjedźe so słowjanske -bog ke germanskemu -bak ‚rěčka‘ wróćo, a Jutro-, kotrež załoži so na indoeuropskim korjenju aued-/aud-/ud z r-rozšěrjenjom (přirunaj udros = Wassertier, Otter), bu wot připućowacych Słowjanow přewzate, ewentualnje přehódnoćene. Namakanki z doby pózdnjeho ćahanja ludow a zaheho słowjanskeho wobsydlenja rěča za styki mjez germanskimi a słowjanskimi kmjenami.

Čorny bóh a běły bóh

Tež mjenje krótkoranišo wot Budyšina na kromje Łužiskeje horiny ležaceju kópcow Čornobóh a Běłobóh buštej wot romantiskeho bajespyta z dwěmaj bójstwomaj zwjazanej, kotrejž so na jeju wjerškomaj česćeštaj. Jeju přećiwk by wotpowědował dualizmej, za słowjanske pohanstwo cyłkownje charakteristiskemu (přirunaj Starosłowjansku nabožinu). Haupt („Sagenbuch der Lausitz“, s. 7), kotryž so mjez druhim na Karla Benjamina Preuskera poćahuje, spomni druhe serbske mjeno Čornoboha – Prašwicu (Prašicu) – wotwodźujo je dla tam pječa prašaneje wěšćernje wot prašeć so. Tutomu na Abrahama Frencla wróćo ducemu wułoženju napřećiwi serbski ludowědnik Jan August Jenč pochad wot hornjoserbskeho prašiwy ‚na prachu chory, kaž pracha špatny‘.

Wosebje zwadne je prašenje eksistency pohanskeho swjatnišća na Čornoboze. Na skupinje skałow tak mjenowaneho Rubježneho hroda nańdźe so předstawizniske wobhrodźenje, kotrež je Preusker jako wopornišćo wułožił. Čornobójskej wokolinje su so mnohe hrodźišća ze słowjanskeho časa wobchowałe, tak zo je nabožne wužiwanje wšelakich městnow na horje prawdźepodobne. Prěnim rjedźe sej to myslachu wo napadnej skalnej twórbje na horinym wjeršku, wěricy, zo w njej pohanske wołtarje, woporne žłoby a „prašensku dźěru“ spóznawaju: „Hišće so pokazuje kotoł, w kotrymž so měšnicy myjachu, klětka, z kotrejež ludej prědowachu, a trěbnik, na kotrymž so woprowaše“ (Haupt, s. 7).

Pódla toho jewja so křesćanske τόποι kaž „Čertowa stopa“, kamjenjane korto formje pódkowy, abo „Čertowe wokno“. Wokoło Čornoboha a jeho skałow pletu so mnoholične baje, na přikład wo kubołtowej komorje, čertowym woknje, čornobójskej fijałce, čertowej pónwi, złotej pincy na Prašwicy kaž tež „Čornobóh a Běłobóh". Wo Běłoboze rozprawi so mjenje; „boha zboža“, kotrehož Helmold z Bosawa tutym zwisku naspomni, pytaše so ze Swjatowitom identifikować.

W nowišim času je teza wo kultiskim wužiwanju čornobójskich kamjeniznowych wutworow nowy pohon dóstała přez archeoastronomiske slědźenja Bruna Hansa Bürgeloweje ludoweje a šulskeje hwězdarnje Załomju. Předewšěm kamjenisce Kačka a Rachlowska Čertowa klětka (dźens bóle Čertowe blido mjenowana) móžeštej kalendariskim wobkedźbowanjam słónca słužić a z čłowjeskej ruku tomu přiměrjenej być. Na přikład Čertowe blido bywa jednej škałobje wot słónca přeswěćene runje při zymskim zawróće.

Bohojo a šerjenja

Njewěsta je dale bohowa smjerće a zdobom žni, čejež mjeno Morjana abo Marjana so traš we wšelakich městnostnych mjenach (na př. Marzahn) namakuje a kotraž so do zwiska z nałožkom wuhnaća smjerće poćežmo zymy staja; přirunajomnej stej bohowka smjerće – abo skerje trašmo – z mjenom Smjertnica, kotraž so jako „běła pani“ w chěži pokaza, hdźež přichodnych třoch dnjach budźe něchtó wumrěć, a zły žónski duch Mara, kiž so zjewjo mory wěšći. Připołdnju měješe hońtwina bohowka Dźiwica, přirunaj grjeksku Artemis abo romsku Dianu, po holi strach a stróžele šěrić – podobnje delnjołužiskej připołdnicy, kotraž so tym dwanaćich hodźinach zjewi, kiž njejsu sej lětnjej horcoće sčasom přestawki popřeli. Wona staji trjechenemu prašenje nastupace jeho ratarske dźěło a wě-li tón mudrje wotmołwić, hodźinu rěčo, přelutuje jeho žiwjenje.

Honidło bu tam a sem wobhladowane jako škitny bóh pastyrjow, słowo pak woznamjeni jeno jich kij (hlej A. Černý, Mythiske bytosće, ČMS 1897, s. 103, www.serbski-institut.de/mat/dnlarchiv/cms_1897_191.pdf ). Ani Drěmotka njebě žana bohowa, ale jeno zwosobnjene drěmanje (s. 104-5). Dale so powědaše wo boze lubosće a płódnosće Pripegali, kotryž je přiwuzny z romskim Priapom a kaž tutón so ze splažnymi wobrjadami sławješe.

Prillwitzske swjećata

Archeologiske falšowanje lětstotka běchu tak mjenowane Prillwitzske přibohi. Nowobraniborski lěkar Joachim Jaspar Johann Hempel wotkry lěta 1768 při słužbnymaj wopytomaj Sponholzec choreje z germanskimi runami popisane bronzowe figury – najprjedy lawa, při druhim wopyće hišće štyriatřiceći dalšich –, kotrež bě swójbiny prjedownik, kaž złótnik Gideon Nathanael Sponholz a wobaj jeho bratraj powědachu, na farskej zahrodźe w Prillwitzu pola Doleńskeho jězora našoł. Zahorjeny zběrar starožitnosći Hempel naby wšěch pjećatřiceći postawkow; dalšich dwajadwaceći nadobo zjewjenych nakupi skoro po tym wójwoda Mecklenburgskeje-Strelitza.

Namakanje płaćeše předewšěm tohodla jako sensacija, dokelž na někotrych sóškach steješe mjeno „Rethra“; nětko wěrjachu, zo móžeja skónčnje lokalizować powěstne swjatnišćo, kotrež so w swojim času – a zdźěla hišće dźensa – při Doleńskim jězoru předpokładźeše. Warnowace hłosy běchu so hižo tehdy zběhałe, ale buchu nimo wušow pušćene. Gideon Sponholz ryješe z wójwodskim dowolenjom dale za pokładami a zarjadowa Nowym Braniborju priwatny muzej. Hakle wot lěta 1850 je wěste, zo buchu figury wot – mjeztym dawno zemrěteju – Sponholzec bratrow samych wudźěłane. Dźensa su Prillwitzske znamjenja z wobstatkom zběrkow Mecklenburgskeho ludowědneho muzeja Zwěrin-Mueß. Pod nadpismom „Sfalšowane pśibogi“ běchu směšnje lubozne figurki, pola kotrychž so wšelake stile měšeju, na mjezy lětow 2005/6 tež Choćebuskim Serbskim muzeju wustajene.