Swjatowit (tež Swjantowit, Swantowit, Swantowid) bě hłówny bóh rujanskich Słowjanow a jeho Arkonske kultnišćo wažniša swjatnica połobsko- a pobaltiskosłowjanskich pohanow po skóncowanju Retry w lěće 1068. Jeho mjeno wułožuja, na přikład Zdeněk Váňa, jako ‚swjaty knježićel abo dobyćer‘ (z prasłowa svętъ ‚swjaty, mócny‘ wšěch słowjanskich rěčach a -vitъ, kiž mnohim słowjanskim wosobowym mjenam woznam ‚knjez, knježer, dobywar‘ spožči), ale tež jako ‚swjata bytosć‘ abo ‚swjate žiwjenje‘. Werner Měškank tohorunja podótknje korjenjospytny zwisk ze słowomaj Schwan ‚kołp‘ a schwanger ‚zańdźena‘. Po připadźe jednaše so pola Swjatowita wo přimjeno hinašeho boha.

Wažnišej swědčeni su Gesta Danorum danskeho měšnika Saxona Grammatica, kotryž na Arkonske hrodźišćo dojědźe po jeho zdobyću přez krala Danskeje Waldermara a jeho biskopa Absaloma lěta 1168, a Chronica Slavorum Helmolda z Bosau; nimo njeju tež skandinawiska Knýtlinga saga. Saxo wopisa Swjatowitowu kućinu jara nazornje:

„W templu stoješe wulki boži wobraz, čłowjeske ćěło na wulkosći daloko přesahnjo, dźiwny na pohladanje ze swojimi štyrjomi hłowami a runje telko šijemi. Dwě hłowje hladaštej po zdaću na hrudź a dwě na chribjet. Nimo toho so zdaše, zo z prědnjeju kaž ze zadnjeju hladaše jedna dolěwa a druha doprawa. Brody předstajichu so truhane, włosy třihane, štož budźeše zaćišć, zo bě wuměłcowa próca wašnje Rujanjanow we dbanju włosow napodobniła. W prawicy postawa dźeržeše róh k piću, z wšelakich kowow stworjeny, kotryž bě měšnik zwučeny kóžde lěto znowa pjelnić, zo by z kajkosće kapaliny žně přichodneho lěta wěšćił. Do boka zaprěta lěwica tworješe wobłuk. Suknja sahaše hač do sćehnow, kotrejž běštej z wšelakoreho drjewa formowanej a z kolenowym zhibadłom zwjazanej, tak zo městno zwiska bě jeno při dokładnym pohledźe póznajomne. Stopje dótkaštej so zemje, podstawk bě w njej schowany. Njedaloko wot sochi wisachu wuzda, sedło a druhe znamjenja božeho knjejstwa; wobdźiwajomnosć bójstwa přisporješe mječ chětreje wulkosće, kotrehož nóžnje a črono, njedźiwajo krasneho wuklepanja, poslěbork debješe.“

Najnapadniši a najhódančkojćiši přimjet potajnostneho boha bě zawěrno jeho štyrihłowatosć, kiž jeho poznamjeni jako wšoboha, kotryž do štyrjoch wobzorosměrow hlada, cyłe swětnišćo přewidźo. Mječ pokaza na to, zo boha tež jako wójnskeho a kmjenoweho česćachu, a běły kóń, kotryž k jeho swjatnišću słušeše, zapřijmje so kaž do wojerskeho tak tež do solarneho konteksta, wšako běchu to indoeuropskich bajach zwjetša konje, kotrež słónčny wóz ćahachu. Hdys a hdys bě pječa swjaty běłuš rano z potom zalaty, hačkuli bě přez nóc konjencu přiwjazany był – tehdy to woznamjenješe, zo bóh sam bě z nim wujěchał. Pózdni wothłós tuteje předstawy nańdźe so snano hišće połnócnoněmskej bajowej postawje jěcharja na šumjelu.

Hromadźe z mjedowinu, kotraž w pohanskej Skandinawiji jako wopojne piće a žórło ekstatiskeje inspiracije wulku rólu hraješe, móhł by kóń swědčić wo mythiskej přiwuznosći z šamanskim bohom wědy a mudrosće Odinom a jeho žrěbcom Sleipnirom, za čož rěči zemjepisna bliskosć a rozšěrjenje winkingskich sydlišćow při Baltiskim morju – tola Skandinawiska bě dwanatym lětstotku hižo christianizowana. Runja pitnemu mjedej nałožowachu za wěšćenje tež hoberski mjedowy tykanc; móžeše-li so měšnik za kołačom tak dokładnje schować, zo jeho nichtó njewidźeše, měješe tež tole bohate žně woznamjenić. Swjatowitowy kult bě na jednym boku jara chutneho raza – tak njebě žercej dowolene, hdyž wón swjećišu templowu přestrjeń mjećeše, při tym dychać, tak zo wón z njeho dyrbješe spochi wuchadźeć –, na druhim boku swjećachu jeho róčne časy jako bujne hosćiny.

Swjatowitowi měšnicy mějachu nimorjadny wliw, kralam so po mocy znajmjeńša runajcy; widźomnje běchu so na Rujanach woneje doby tendencielnje bohoknjejske struktury wutworiłe, při čimž hodźi so sćežka rozsudźić, kak daloko běchu tute za cyłu nawječornosłowjansku towaršnosć charakteristiske abo předstajachu pózdnjopohansku reakciju na organizacisku formu křesćanskeje cyrkwje. Žercy wudźeržowachu swjatnišćowu gardu třoch stow jězdnych a nakopichu templu šwarny pokład, ke kotremuž twjerdźine słowjanske kmjeny sobu přinošowachu; tež wikowarjo, kotřiž běchu wěsty čas na kupje žiwi, dyrbjachu woporne dary wotedawać – samo danski kral Sven III. (zemrěty 1157) wěrješe, zo přichilnosć měšnistwa je trjeba sej z darjenjom drohotneho bónka zawěsćić.

Snano pokazujetej Swjatowitowej kamjenjej, kiž stej do cyrkwineju sćěnow Altenkirchenje a Bergenje zamurjowanej, božeju słužobnikow abo boha samoho; prěni relief předstaji brodatu musku postawu z hač pod kolenje dołhim roprom a mócnym rohom k piću. Hišće dalše rujanske městna wotkazuja k Swjatowitej, na přikład do Breege zagmejnowane Schmantevitz; nimo toho Wustrow na Fischlandźe (ze swante wosdrowe ‚na swjatej kupje‘), hdźež su cyrkej pječa na městnje Swjatowitoweho templa załožili, a snadź samo zdaleniši Rostock: Tam stoješe słowjanske hrodźišćo, kotrež 1160 Danojo dobychu, přiboha zničicy, kiž bě traš Swjatowitej poswjećeny.

Lěta 1848 wuchowa so połodnjopólskej rěce Zbruczu pola Husjaćina w Galiciskej (dźensa Ukraina) 2,57 metraj wysoka socha, kotruž bě dźěćina při niskim stawje wody wotkryła. Namakanku mějachu za sensaciju a tež wukraj měješe ju kedźbu – z wědomostnych kaž tež politiskich winow, dokelž rewoluciskim lěće chcychu w postawje mnozy Polacy narodne znamjo za njewotwisny pólski stat widźeć. Runje tak zběžechu so hłosy, kotrež w njej politisce motiwowanu falšowanku póznawachu, tola mjeztym płaći jeje staroba (10. lětstotk) dźak nowočasnym archeologiskim přepytowanjam jako wěsta. Dźensa je skulptura hłowna attrakcija muzeja za archeologiju Akademije wuměłstwow Krakowje.

Z wapnowca wućesana socha je w přerězu přibližnje kwadratiska (něhdźe 30 króć 30 cm) a waži, bjez wotlemjeneho a dotal njezwěstneho podstawka, přez 500 kg. Do wšěch štyrjoch strón su wudypane wobrazy, kotrež běchu, kaž pokažu zbytki barby, pomolowane. Bliskosć k symbolice Swjatowita je wočiwidna – na reliefomaj jewja so róh k piću, kóń a mječ –, ale njeńdźe jeno wo znazornjenje postawy ze štyrjomi wobličami (pod zhromadnym kłobukom), dźe wo cyły zběr zwjetša žónskich figurow, kiž je po steli rozměsćeny. Wudołpane swjećo dźěli so do třoch wotrězkow: Spódnim pasmje póznaješ tři klečace muske postawy, kotrež widźomnje podpru wyše poschody. Srjedźnym wotsyku namakaju so štyri postawy – z nich dwě jasnje žónskej –, kiž su tak zestupane, zo nastanje zaćišć kołoreje, při kotrejž so wone za ruki dźerža. Najwjetši, horni dźěl tworja štyri dołhu drastu woblečene postawy, z kotrychž tři maju žónske formy ćěła: jedna dźerži róh, druha šklicu, wěnk abo pjeršćeń, a třeća pokaže konja a mječ jako přimjetaj.

Prašenje, hač směmy zbruczsku skulpturu jako Swjatowitoweho přiboha wobhladować, je zwadne, nic naposlezy tohodla, dokelž na městnje jeho nańdźenja, chětro daloko wot Baltiskeho morja, parujemy druhich dokładow za Swjatowitowy kult. Ani štyrihłowatosć njeje hišće z dopokazom, přetož polykephalia tež pola tamnych słowjanskich bohow wustupuje. Tola symboliska bliskosć je wobdźiwajomna. Chiba njejedna so wo bójstwo same, ale wo zwobraznjenje jeho skutkowanja? Třidźělne rozčłonkowanje by móhło tež k třom swětam wotkazać, štyri wobliča k štyrjom njebjeskim směram abo počasam; rejowace postawy swjeća ritual ...

Hišće dalše, zwonkarujanske idole su so Swjatowitej připisałe: štyrihłowata figurka 9,5 cm dołha, kotraž bu Wolinje při wódrinym wuliwje nańdźena a bě snadź amulet, podobna sóška z pólskeje Łęczycy a štyriwobličowa rohowa figura z bołharskeho Preslavja.

Lěta 1168 móc Swjatowitowych měšnikow na Rujanach padźe; Arkonske hrodźišćo bu zdobyte, přibóh wottorhany, rozčasćowany a spaleny; wobydlerstwo dyrbješe so wukřćić dać, swjatnicyny pokład bu wurubjeny, a kral Jaromar I. so jako lenik danskemu kralej podćisny. Z mócneho hrodźišća póznaješ dźensa hišće někak pjećinu; zbytk je so w běhu lětstotkow morju podnurił. 1921 archeologa Carl Schuchardt wěrješe, zo bě swjatnišćo namakał, štož pak su wurywanja w lětomaj 1969/70 wuwróćiłe. Po dźensa přewahowacym měnjenju bě swjatnica ležała znutřka hrodźišća, kotrež je so z rubiznu morja stało. Najebać to nańdźechu při nuzowych kopanjach Jaromarowym hrodźe woporne jamy, kónčki kłokow, parle, pjenjezy a lěta 2014 samo nopowe kosće, kiž jewja wurazne slědy namocy.

W poslednich lětach znowa wožiwi diskusiju wo Swjatowitowym templu wotkryće stołpowych jamow nad pobrjóžnej sćěnu: Ma při tym hić wo zbytki na dubowych stołpach natwarjeneje kultoweje žurle wósm metrow šěrokeje, dwanaće metrow dołheje a hač ducent metrow wysokeje. Archeologojo pak wuzamknu, zo tuta žurla bydźeše sama Swjatowitowa kutnica, přetož konstrukcija we formje łódźe – tejle wulkosći při Baltiskim morju jónkróćna – pokaže na skandinawisku twarsku tradiciju. Na prašenje, čehodla stoješe skandinawiske twarjenje runje tam, njeda so hišće wotmołwić. Je předstajomne, zo jo běchu pohanscy wikingowje wopušćili a Słowjenjo su jo dale wužiwali. Nima so wšak tež krute wotmjezowanje twarskich stilow nanowo přemyslić?

Namakanka je wědomostnu zjawnosć překwapiła, a chcemoj so nadźeć, zo dohladnej dobje powjedźe k nowym póznaćam nastupajo stawizny a kulturu rujanskich Słowjanow – a chiba samo jich štyrihłowateho načolneho boha.