Što je pohanstwo?

Dołhi čas wobhladowaše so pohanstwo jeno jako napřećiwk a negatiwna projekciska płonina křesćanstwa – tomu njetrjebamy so dźiwać, wšako křesćanscy misionarojo běchu na předstajenju wot nich wočornjowaneje „přiwěriwosće“ lědma zajimowani. Na zakładźe srjedźowěkoweho rěčneho wužiwanja je so powšitkownje zapřijeće pohanstwo zadomiło. Wotbyće jeho špatneho přizynka je so přez ličbowy spad europskeho křesćanstwa wot srjedź 20. lětstotka a nowe alternatiwnonabožinske koncepty pospěšiło.

 

Pod pohanstwom dźensa rozumimy nabožinu, wuznamjenjacu so wosebje přez:

 

• mnohobójstwo,

 

• trajnu přitomnosć bohow swětnišću,

 

• njepřitomnosć historiskeho załožićela,

 

• prědnosć nazhonjenja před wěrnosćemi nabožinskeje wučby,

 

• swjatosć přirody,

 

• zdoraznjenje pochada a tradicije kaž tež

 

• swjećenje róčnych časow a wukonjenje wobrjadow

 

Dokelž su tute zakładne nabožinske formy wo wjele starše hač jednobójske załožićelske religije židowstwo, křesćanstwo a islam, jedna so při pohanstwje w jeho wšelakorišich wurazach wo pranabožinu čłowjeka – poprawne a prěnjotne zakładne nabožne zadźerženje. Pohanstwo bě – a je – nazhonjenje skutkowanja bójskich archetypow přirodźe; z „wěru“ do wěstych powučkow ma tuto mało zhromadneho.

 

 

Postajenje wopřijećow

 

Po znatym Lactantijowym etymologiskim wułoženju pochadźa religio z religare ‚zwjazować‘; křesćanski zakitowar 4. lětstotka měnješe z tym drje wjazbu wěriweho na křesćanskeho boha, ale zapřijeće njewobmjezuje so na jeničku nabožinu. Religija tak powšitkownje woznamjenja eksistencielne sebjezaznawanje, začuće „dospołneje wotwisnosće“ (Schleiermacher).

 

Pohanski Romjan Cicero, wot kotrehož so Lactantius kritisce wotmjezowa, bě zapřijeće religio hinak wułožował: jako wotwodźenku wot relegere, štož woznamjeni ‚znowa čitać‘ abo ‚zběrać‘, přenjesenym zmysle tež ‚kedźbować‘, ‚swědomiće wobkedźbować‘. Měšnik měješe potajkim prěnim rjedźe namrěte wobrjadne předpisma dodźeržować; štož wón abo druzy wobdźělnicy rituala při tym wěrjachu, bě druhorjadne. Dźěše wo formu, nic wo wobsah.

 

Hakle z daloko sahacym zawjedźenjom křesćanstwa w nawječoru móžeštej so nabožina a wěra na jednu runinu stajić respektiwnje zaměnjeć. Do čeho pak ma so wěrić, na tym móže so spochi tež dwělować, tak zo křesćanstwo (runja swojemu přećiwnemu muslimskemu bratrej) wot počatka pačenje a błudnowěrcow płodźi. Wěru pominaca religija je hižo z wosłabjenjom nabožinskeho prazjawa; čłowjek zastarskeje nabožnosće zapřijimowaše bójskosć hišće w přirodźe, hwězdnym wobběhu, napřećiwku wótcowskeho njebja a maćerneje zemje, we měnje wotliwa a přiliwa, kole počasow, mocy wohnja abo mjedwjedźa, přemóžacej sylnosći lubosće, naroda a smjerće.

 

Cicerowa definicija je charakteristiska nic jeno za pohanske zapřimanje nabožiny, ale za podstatu religije scyła a nańdźe so chětro podobnje pola Skandinawičanow wikingskeje doby, na kotrychž so dźensa mnozy nowopohanjo powołuja: Nabožina rěkaše tehdy forn sidr (dansce) ‚stare wašnje‘ – tež tu dźěše wo to, štož so hižo přeco činješe, a nic wo to, do čeho so wěrješe. Ale tež němske słowo Glauben hišće za čas srjedźowěkowskeho nakazowanja hinak rozumjachu: Něšto gilouban (starowysokoněmsce) njerěkaše tuto za wěrne měć, ale jemu swěrnosć slubić. Mjeztym zo nowowysokoněmske Glauben tutoho woznama hižo nima a we hłownym ‚měnjenje‘ a nimo toho hišće snadź wagne čuće zwjazanosće rěka, woznamjenja tež łaćonske fides prěnjorjadnje swěrnosć a z tym zadźerženje. W połnócno- a narańšoeuropskim, germanskim a słowjanskim kulturnym wobkruhu wotpowědowaše počinanje bohow a ludźi zadźerženju – zasadnje přichilnych – wjerchow k swojim družinarjam; stronje sej wzajomnje skićeštej, čehož sebi na škiće a wopornych darach winojtej běštej. Sčasami drje bojachu so njewobličomnosće bohow, nic pak, kaž starozakonscy Israelića, jich nihdy njespokojomneje wjećiwosće.

 

Fritz Steinbock tohodla z prawom wustaja pragmatiski a wobrjadny raz pohanstwa;[1] je to hłownje zhromadny kult, w kotrymž so – we wočach swjećacych – bajny prapodawk wospjetuje a „swjaty čas“ prapočatka, kaž přez rumunskeho nabožinowědnika Mirceju Eliadeho wopisane, na wokomik „swětny čas“ zběhnje.

 

„Wěriš do boha?“ je tuž prašenje, kiž so na pozadku kultury tradicionelnje pohanskeho raza lědma staješe; prašenje by skerje klinčało: „Kotremu bohu (abo kotrym boham) wopruješ?“ Jeno dospołnje njemějacy, wosebje njewólnicy, bychu na nje byli wotmołwili, zo docyła žanemu bohu njewopruja (njemóža woprować). Komuž wosud howješe, tón prawdźepodobnje rady mnohim boham woprowaše; a špak njetčeše we woprowanju „wopakim“ abo přemnohim boham, ale skerje w tym, zo njeby so traš na žanoho pozabyło. Mytiske teksty starowěka rozprawjeja wo tym, zo by drje dóšło k žarliwosći mjez bohami, kotřiž sej swoje wopory zawidźachu, ale njebě Boha – abo čłowjeka – kotryž by eksistencu druhich bohow do prašenja stajił; samo prěnja kaznja „Ty njedyrbiš druhich bohow měć při mni“ wuchadźa hišće ze starožidowskeho mnohobójstwa, kotrež wobhladowaše Jahwu nic jako jeničkeho boha, ale jako boha, kiž jenički ma być wot swojeho wuzwoleneho luda česćeny; druhe ludy mějachu druhich bohow, kotrymž hołdować dźeržeše so za přeradu na swójskim ludźe, čejehož „metafyziski centrum“ bě swójski bóh.[2]

 

Rozdźěl mjez Jahwu a bohami ludow susodstwje Israela wobsteješe, po nahledźe židowskeho filozofa nabožiny Oskara Goldberga, předewšěm w tym, zo Jahwe njebě městny, ale bjezměstny (pusćinowy) bóh, kiž je sej swój lud „wuzwolił“ a z nim „zwjazk“ wobzamknył. Wostatni bohojo maja pornjo tomu konkretny poćah k wěstej krajinje, w kotrejž su wosebje nazhonjomni, stejicy ze „swojimi“ ludami přirodnym zwisku, zwjetša jako jich „prawótcy“ (nic „stworićeljo“). Pochadowy zwjazk njemóže so rozpušćić, za to pak zwjazk móže so złamać, z čehož slěduje Jahwowa wosebita žarliwosć a hižo wot antikskich awtorow naspomnjena wosamoćenosć mjez ludami, gojim. Dokelž Jahwe wot přirody žadyn lud „njewobsedźeše“ a mimo toho běše „bjezkrajny“ a „njeswětnišćowy“ (snadź tež tohodla k bibliskej róli w bjezpřestrjeni so znošowaceho stworićela zemje wosudźeny), wostawaše najprjedy za w swětnišću zakorjenjenymi bohami. Tež snadna móc jeho ludźika bě spočatnje z njelěpšinu, jeho profety móžachu pak jeho w dobje Babylonskeho zajeća na jara wuspěšne wašnje přezmyslić: Powšitkownje přewažowaše w antice předstawa – hlej přikład bójskich bojow Iliady –, zo wójnske zbožo ludow wuchadźa z mocy jich bohow: Su-li njepřećelscy bohojo dobyli, jewja so jako sylniši a maja so nětko tež wot podležanych narodow česćić. Poražene bójstwa móža drje so přijeć mjez dobyćerske abo jako jich lokalne zjawy wobhladować, ale w cyłku hrozy strach zhubjenja kulturneho swojoraza zbitych.

 

Profetam so nětko poradźi, poražku tak zwjertnyć, zo židowski lud wuchowa swoju identitu tež pod cuzym knjejstwom: Jahwe njeje zaprajił – tak wučachu –, ale hdyž jeho lud njebě zakonjej dosć swěrny był, je jón bóh wot njepřećelow pochłostać dał; njeswěrny lud wšak móže z prawym zadźerženjom jeho přichilnosć wróćo zdobyć.

 

W tutej nowotnej mysli[3] bjezdwěla korjeni wuspěšny model židowskeje identitity pod wonkownje njepřihódnymi wuměnjenjemi; płaćić za njón dyrbjachu z rosćacym přećiwkom mjez wot swojeho boha wuzwolenym (a spochi znowa chłostanym) ludom a wostatnymi ludami orbis terrarum.

 
Někotre aspekty tutoho přećiwka přeńdźechu do poměra mjez pohanami a křesćanami: Tež Chrystowe skřižowanje bě so jako jeho zwrěšćenje začuwało, móžeše so pak z wida stawiznow wumóženja jako nuzny sebjewopor přehódnoćić, a křesćenjo su jako ćerpjerjo, kotrymž smjerć a přesćěhowanje ničo načinić njemóžetej, z pohanskeho a nazhonjenskonabožneho konteksta wustupili. Jich mócnarstwo njebě „z tutoho swěta“, a jich linearnje eschatologiska časowa předstawa rozeznawaše so wot cykliskeho zapřijimowanja časa pohanow. Wotpokazawši wšěch bohow starožitneho pantheona, přicpěwachu sej wosebitu rólu, byrnjež ju na pochad a zwjazk boha z prawótcami wróćo njewjedli. Mysl zwjazka wobchowa so na wěste wašnje w křćeńcy; jenož zo njeje to wjace bóh, kotryž sej swój lud wuzwoli, ale jednotliwc, byrnjež najmjeńši njewólnik, smě so sam k „wuzwolenemu“ sčinić, wuznawajo so k Bohu a jeho sej „wuzwolejo“.

 

„Tres sunt in mundo religiones, Iudaeorum, paganorum et Christianorum“, praji so pola Vigilia z Thapsa. Koho pod pagani měnjachu? Zapřijeće je wotwodźene z pagus ‚wjes, župa, splah‘ a poznamjeni haniwym zmysle burskeho wjesnjana kaž tež domoródneho wobydlerja z wida cuzeho, na přikład romskeho zastojnika abo nachwilnje zaměstnjeneho wojaka. Za poslednjeho je paganus zdobom směšace a wothódnoćace mjeno ciwilista.

 

Tele zacpěwawe pomjenowanje „zacofanych“, „dźiwich“, „njeciwilizowanych“, „barbarskich“ ludow na kromje mócnarstwa přeńdźe na přiwisnikow njekřesćanskich nabožinow, přetož křesćanstwo rozšěri so najprjedy po wulkoměstach, přewažnje spódnich worštach a mjez wojakami – to rěka pola krajinsce wukorjenjenych –, doniž njebuštej Romanitas a Christianitas na jednu runinu stajenej. Germanskich ludach zadomi so naposlez mnohim narěčam zhromadne słowo jako přestajenje paganus:

 

„Rekonstruowałoj stej so keltsko-germanski korjeń *kaito- we woznamje ‚lěs, njewobtwarjena strona’ a pragermanska zdónkowa forma *haithanas. Z njeje mnozy wotwodźuja starowysokoněmske heidan/heidin, anglosakske haeden, islandske heidinn, jendźelske heathen, srjedźowysokoněmske heiden […] Na kóždy pad ma der Heide samsny słowny zdónk kaž die Heide, na kotrejž so zelo njeplahuje rosćo samo mjez kerčinu. Der Heide sobupřewzatym woznamje njekřesćana je potajkim klasiski posłowny přełožk wuraza paganus a zhromadnje z nim mjenuje njewěrjaceho, kiž bydli na wsy, nětko samo dźiwjej, njekultiwowanej krajinje.“[4]

 

 

Polyteizm a monoteizm

 
Přećiwk mjez křesćanstwom a pohanstwom wobsteješe (křesćansce widźane) najprjedy w ciwilizaciji a barbarstwje.

 

Wobsahowje pak so pohansko-křesćanska rozdwojenosć, kotraž dźe hłuboko přez nawječornu dušu, bywajcy wšak wuznamnje zamołwita za jeje kulturnu tworiwosć, złožuje na kužmot přećiwkow, ale tež překryćow a měšeńcow, kotryž chcemy porozsukać.

 

Zawěrno najpopularniše rozeznawanje zepěra so na to, zo je křesćanstwo jednobójske, a w pohanstwje mnohobójstwo přewažuje, kotrež je z křesćanskeho boka wotdawna primitiwnemu nabožnemu wědomju přiwjazane. Tutón rozdźěl je wšak problematiski a njezwutrjechi jadro wěcy. Z jedneje strony sej tež islam přicpěwa, zo je hakle wón monoteizm prawje zapřijał, wumjetujo křesćanstwu, zo je ze swojim trojjeničkim božim wobrazom pohanstwje wjazło; z druheje strony maš znutřka pohanstwa monoteistiske tendency. Najstarša znata je „nabožiska rewolucija“ Echnatona, kotryž spyta přesadźić powšitkowne česćenje słónčneho boha Atona, štož mnohich egyptologow na pózdźiši mójzeski boži wobraz dopomina. (Njewotwisnje wot stawizniskich wuwićowych čarow je słónčny bóh na zakładźe pozdatneje wšudźepřitomnosće swětła k tomu wosudźeny, druhe bójstwa wutłóčić.) Tež hinduizmje maš měnjenje, zo su bohojo zjawowe formy jeničkeho prabójstwa, Brahmana.

 

Předstawa „pramonoteizma“ bě daloko rozšěrjena tež němskopohanskich kruhach zažneho dwaceteho lětstotka. Mnozy načolnicy ludskeho hibanja, kaž Guido von List a Hermann Wirth, abo narodny přewrótnik Friedrich Hielscher zastupowachu tajki koncept wožiwjejcy mystiske a wšobójske tradicije. Předstawow tutoho raza jimachu so tež w „Herbstwje prjedownikow“ Škitneje stafle, nadźijejcy so wot nich wjetšeje akceptancy přichodneje „nacionalnosocialistiskeje nabožiny“ hač wot zmortwychzbudźeneho polyteistiskeho modela; hačrunjež njesměmy tute ideje jeno jako politisku instrumentalizaciju wobhladować. Stawiznisce njehodźi so „prajednobójstwo“ pola dawnych ludow dopokazać; dalokož je znate, nadeńdźeš tam přeco mnohobójske nahlady.

 

Hakle wobłuku cyłotnych filozofiskich systemow, pola starych Indow a Grjekow, nastachu jednobójske koncepty. Wustupuja potajkim tež we zwisku z pohanami, předstajejcy wšak pózdnje wuwića, w kotrychž mytiska nazornosć, stajnje na wšelakorosć swěta wusměrjena, pozhubjuje so před myslenjom w abstraktnych, jednoćacych kategorijach, štož bywa zwjazane z přechodom wot ertnych kulturow k pisomnym.

 

 

Ertne podawanje a „swjate teksty“

 

W tutej „medijowej rewoluciji“ pokazuje so dalši husto nachadźacy so rozdźěl mjez pohanstwom a křesćanstwom: Přećiwo prědnosći ertneho podaća steji spisowanje nabožinskeje tradicije. Pohanskich kulturach drje so tež nabožne abo mytiske teksty zapisuja, ale tónle čin njeje za jich płaćiwosć bytostny – nawopak je z nim druhdy zwjazana woznamowa strata resp. zwuženje na „hołu literaturu“. Poprawneje nabožneje wědy njetrjebachu zapisować, mějicy ju pomjatku – znajmjeńša wotpowědnje kmana wubranka. Pornjo tomu wobroća so židowstwo k pisomnemu zakótwjenju, kiž wjedźe k „zawrěću tradicije“ (Jan Assmann), postajenju wěsteho kanona, a k powołanju jón wukładowaceho stawa.

 

Křesćanstwo a islam stej tute nastajenje zdźědźiłoj, a protestantizm je so jeničce wukładowarskej eliće sprěł, nic samemu principej pisomnosće. „Pismo“ je „swjate“, „Swjata kniha“ je so w zašłosći zjewiła, a na jeje wuprajenja, njedźiwajcy ewentualnych přećiwkow, kotrež wurostuja z heterogenity podaćow, dyrbi so wěrić; spisowe, po připadźe knižne nabožiny su tohodla zdobom religije zjewjenja a z tym tež přeco wěrjenja, přetož zjewjenje njeda so jako jónkróćny podawk bjezposrědnje dožiwić, ale jeno ze swjateho teksta rekonstruować. Pohanstwo zjewjenja njetrjeba, wono čita „knize přirody“.

 

 

Nazhonjenska religija

 

Pornjo nabožinam wěrjenja dźe pola pohanstwa wo nabožinu nazhonjenja.[5] Tute zwěsćenje ma so wšak jeno přibližnje rozumić: W tej měrje, kaž so nazhonjenje religiozneho tež pohanskich kulturach institucionelnje zastaruje, wone so přez wěrskonabožinske elementy měnja, a nawopak tež křesćanska nabožina zjewjenja njeje so bjezposrědnjeho nazhonjenja dowzdać móhła; njech so tu mjenuja wosebje bujne kultowe praktiki katholskeje kaž tež orthodoksneje cyrkwje, ale tež hudźbna tradicija – hewak skerje na přemyslene, individualne wuznaće appellowaceho – protestantizma. Ani wěra so njewobeńdźe bjez nazhonjenja, a křesćanstwje pytnješ prawe religijne nazhonjenje, byrnjež so wono přetworjało.

 

Tajke měšeńcy wuńdźechu na jednym boku z archetypiskich a eksistencielnych wobstejnosćow, na druhim pak z pragmatiskich rozwažowanjow missionstwa zahim srjedźowěku: Tak je bamž Hrjehor Wulki wokoło lěta 600 přikazał, kultowe městna pohanow zasadnje njekóncować, ale je hinak zaměrić a tež tam pěstowane rituale njezakazać, ale křesćanskim zmysle znowa interpretować. Dołhodobnje bě tuta strategija wuspěšniša hač (tohorunja wot Hrjehorja spěchowany) mission z wóhnjom a mječom; wona nawjaza na poměrnje łahodnu missionsku praksu iro-šotiskich mnichow w połodnišej Němskej, hdźež zamóže so katholska wěra trajnišo zakótwić hdyžli na połnocy a ranju. Kaž je znate, mjezy Saksami so křesćanstwo přesadźi wot Korle Wulkeho w krawych, samo přez tehdyšich chronistow jako nimoměry surowe wopisanych wójnach, a mjezy słowjanskimi a baltiskimi wobydlerjemi pozdźišeje dołhoranišeje Němskeje tuta praksa wjeršnym srjedźowěku pokračowaše. Tohodla njedźiwa, zo je so w tutych z gwałtom nakazanych kónčinach wo něšto lětstotkow pozdźišo protestantizm přesadźił jako oppozicija přećiwo stajnje hišće jako potłóčowacu začuwanej mocy podjanskeje cyrkwje.

 

Nabožinska wójna wjedźeše dołhodobnje k přećiwnemu dyrej, ale tež „našćěpjowanska strategija“ bamža Hrjehorja njeběše bjez problemow. Pohanjo su so drje christianizowali, ale křesćanstwo je so w mnohim nastupanju tohorunja paganizowało. Tčeše snadź tež w tym nazhonjenskonabožne pohłubšenje křesćanstwa, bjez kotrehož njebudźiše so wone nawječorje nihdy rozšěrić móhło?

 

Što pak mamy pod nazhonjenskej religiju, po připadźe nabožnym nazhonjenjom, docyła rozumić?

 

Lubomudrjenc Reinhard Falter wopiše „bohow nazhonjenskeje nabožiny“ jako „zakładne kajkosće abo zakładne powahi swěta, kotrež so w Psyche runje tak kaž přirodźe jewja. Apoll a Dionysos, Athene a Hermes su hnujace atmosfery. Mythiska rěč so woznamjenja z připóznaćom atmosferow jako mudrosćow […].“[6]

 

Podobnje, byrnjež ze šćipatym přispomnjenjom přećiwo křesćanstwu, poznamjeni Fritz Steinbock pohanstwo „pornjo autoritarnym zjewjenskim wučbam, kiž móžeš jeno slepje wěrić“, jako „nazhonjensku religiju, kotraž město wěry staja na žiwe zetkawanje z bohami. Tole zetkawanje móže so stawać na štworake wašnje: w dožiwjenju přirody wokoło nas a ‚přirody, kiž smy my sami’, we wosobinskich widmach a kolektiwnych dožiwjenjach, kotrež nam baje a tradicije zdźěleja, na swjatych abo sylnych městnach, we wuwzaćnych padach abo cyle njenadźicy wšědnym žiwjenju.“[7]

 

Wobaj awtoraj stejitaj w tradiciji, kotruž dwacetym lětstotku reprezentuja myslićeljo kaž Carl Gustav Jung, Ludwig Klages, Martin Heidegger, Mircea Eliade, Kurt Hübner abo Hermann Schmitz. Falterowe wopřijeće „zakładnych charakterow“ wotkaže na C. G. Jungowu archetypowu wučbu, a jeho poćahowanje so na „atmosfery“ nawjaže na Klagesowu „wučbu wo woprawdźitosći wobrazow“[8] kaž tež na Schmitzowu Nowu fenomenologiju.

 

Wšěch tutych awtorow zwjaže antikonstruktiwiski zakładny rys: Woni wuńdu z nabožneje sfery, kiž woprawdźe eksistuje a – při wotewrjenosći – hodźi so znajmjeńša wob čas nazhonić. Zašłosći dožiwješe so nabožnosć předewšěm w zhromadnym ritualu – hladajo na bože słužby, kotrež so dźensa dalokej měrje na boha žno njepoćahuja, a wosebje w protestantiskich kruhach knježacu wólnosć napřećo nabožnym wěcam je wšak zrozumliwe, hdyž so pytacy cyrkwjow zdaluje, podajo so město toho do samoty přirody. Snadź tam zetka jeho bójstwo ćichej kontemplaciji, snadź pak tež w transy pod šamanowym nawodom. Ewentualnje dźe wo wróćacy so podawk, móžno pak je, zo tež wo njejapke zjewjenje. Mircea Eliade ma rozeznawajo mjezy swjatym a profanym časom hłownje prěni we wóčku: Swjaty čas je tón prapočatka, kiž so při wobrjedźe stajnje přewjeduje, zapřimuje a, we swojej bytosći njezměnjeny, wróća; je wěčny na rozdźěl wot ćěkaweho minjenja swětneho, wšědneho časa, wo kotrymž spochi prajimy, zo jeho nimamy.

 

Napřećo tomu zdorazni Ludwig Klages runjewon přeco so měnjacu časowosć žiweje woprawdźitosće, pornjo kotrejž steji nježiwa njezměnitosć abstraktnych entitow a kumštnych mechaniskich wěcow. Žadyn wokomik so njewróći, žana přirodna bytosć so njeruna druhej, jeno čłowjeski duch wudawa abstraktne identity, zo by sej přirodu podćisnył a swět wopřimnył.

 

Přećiwk mjez woběmaj myslićelomaj so wšak minje, dźe-li jimaj wo podobne dožiwjenje epifanije, wo zadobyće něčeho bójskeho, kotrehož wěčnosć a nadčasowosć tčitej nic statiskim traću sebje samym, ale w jeho kwalitatiwnym rozdźělu wot wšědneje, zwjetša kwantitatiwnje poddźěleneje woprawdźitosće. Jako prawobraz wostawa samsne, ale jeho – jeničce dožiwjomna – zjewjenska strona bywa hinaša.

 

Bójskosć móžemy dožiwić w sebi abo nimo nas, w mikro- abo makrokosmosu, dokelž wšo swětnišćo postajatej tutej polarnje wopisajomnej kajkosći: Tajke prapolarity su na př. zhusćowanje a rozpłunjowanje, sćahowanje a rozćahowanje, dźělčki a žołma, přestrjeń a čas, materija a dynamika, žónsce skrywaca a musce dundaca bytosć.

 

Hódanka časa prawdźepodobnje wopřima poprawny prazjaw bójskosće – čas je płodźace, tworne žro swěta, kiž pak trjeba swojeho přestrjenjoweho sobuhračka, zo by so manifestował.[9] Snadź móžemy horjeka podótknjeny přećiwk mjez bohom a mnohosću bohow tak wotstronić, zo wšěm boham zhromadnu bójskosć zapřijmjemy jako časowy aspekt a bohow jako jeho spřestrjenjenja, jako archetypy ruma. Bohojo konstituuja wšitcy hromadźe kosmos, a bójskosć jón wožiwja.

 

 

Immanenca a kosmocentrizm

 

Pojim swětnišćoweho nas wotkaže na poslědni rozdźěl mjez pohanstwom a (křesćansko-židowsko-islamskej) nabožinu zjewjenja, kotryž chcemy tu wuzběhnyć: na tón mjez kosmocentrizmom a theocentrizmom, kiž je nowišim času wosebje Jan Assmann přeslědźił. Bohojo su dźěle abo stronki swětnišća; wosebita forma boha abrahamskich nabožinow steji napřećo tomu nimo swěta – bón je „cyle druhi“ a „dospołny“, móžeš wo nim wo mało wjace prajić hač to, štož wón wšitko njeje. Bóh je „lute ničo“ w rěči mystiki, a na zakładźe jeho njepostajenosće w nim spłunjetej, w hegelowskej dialektice, byće a ničo. Z tuteje orientacije na bjezwobraznu a bjeztwarnu transcendencu nastanje mójzeski zakaz wobrazow, kiž so měri přećiwo kosmišćowej swjatosći a fascinaciji.

 

Wjele da so pornjo tomu bać wo bohach kosmocentriskich nazhonjenskich religijow. Baje ludow wobsahuja rozprawy wo powaze a jednanju bohow, a jich wobkuzłaca abo powalaca rjanosć inspiruje wuměłcow wot pradawna. Prěni a prěnjotny čin bohow bě přeco rjadowanje kosmosa (nic pak jeho tworjenje z ničeho), kotryž bu hakle přez nich z chaosa do čłonkowaneho cyłka přeměnjeny.

 
Hesiod je prěnje bójske splahowanja we swojej theogoniji eksplicitnje stajił na jednu runinu ze swětnišćowymi wobłukami, kaž gaia (zemja), njebjo (ether) a morjo (pontos); nordiskej mythologiji wobsteja dźěle swěta z časćow zabiteho Urriesena Ymira jako „makanthropa“ a dóstanu wot bohow swoje městno přidźělene. Tež tući sami maju w mythologiji Eddy swójske sydło, swój dom njebju, a wšón uniwersum je ze swětowej jasenju Yggdrasil jako kosmiskej, na sewjernicy wjercholacej wósku čłonkowany.[10] We słowjanskej mythologiji jewi so wosebje Swjatowit jako kosmiski bóh, čejehož štyri hłowy hladaju do štyrjoch swětowych směrow abo wotpowěduju štyrjom počasam. Nordiskej swětowej jaseni runa so w baji starych Słowjanow dubisko jako swětowy štom, kotryž so přez kosmos pnje.

 

Mjeztym zo Grjekam zdaše so swět trajny, wěrjachu nordiske ludy, zo porjadk přitomneho wěka wohrožeju „akosmiske“, ničenske mocy, kotrež naposlezy dobudu, tak zo by po swětnišćowej katastrofje, při kotrejž by stary bójski splah zašoł, nowy aion zeschadźał, w kotrymž bychu so zakłady swěta wobnowiłe a tež bohojo (abo znajmjeńša někotři z nich) so znowa narodźili. Wosebje tež indiska mythologia zdoraznja slěd wšelakich, dodrobna wuličenych wěkow a wě tohorunja rozprawjeć wo mócnych zwadach mjez bohami a bójskimi splahami. Runje tak słowjanskej a staroiranskej mythologiji dawa přećiwk „jasnych“ a „ćěmnych“ mocow swojotny raz, wone pak njejsu křesćanskim zmysle „dobre“ a „złe“, ale we swojej sobuhrě zaruča a symbolisce předstaja wuwiće kosmosa.

 

 

Přirodna nabožina

 

Zwjazanosć bohow z kosmosom a jeho „sferami“ kaž tež z pozemskimi krajinami jako jejich wotpowědnikami znazorni, kak daloko bě a je pohanstwo přirodna religija. Tute wopřijeće njeda so wšak redukować na swój pantheistiski abo monistiski, přez rozswětlerstwo raženy woznam; we zmysle moderneje intellektualneje nabožiny poznamjenješe wono často jenož prócu, zwjazać wěru do přirodnych wědomosćow z nabožnym čućom. Pornjo tomu zwěsćimy, zo pohanske zapřijimanje swěta je drje z přirodowědnym zjednoćomne, ale tola so wot njeho rozeznawace. Dźe wo dwě wšelakej perspektiwje: jednu „cyłotnje“-kwalitatiwnu a druhu partikularnje-rozčłonkowacu. Stejišćo (přirodnje) nabožneho čłowjeka napřećo swětej je do wěsteje měry přirunajomne z esthetiskim nastajenjom wobkedźbowarja wuměłskeje twórby, na př. wobrazu. Za to přirodowědnik, je-li wón, prajmy, z chemikarjom, budźe mólbu analyzować dźiwajo na zestajenje jeje barbow. Žadyn z wobeju přistupow njeje samo na sebi wopak, z přikładom pak trochu klaca, přetož chemisku analyzu wobraza samozrozumliwje njeposudźimy jako zaznawanje jeho wuměłskeho wobsaha. Chcu z tym jeno pokazać rozdźělnej poćahowani. Wobkedźbowar wězo móže – a měł by – za wšelakorymi perspektiwami pytać, z čehož wurosće wjetša objektiwita; jemu pak nihdy njeswitnu wšě perspektiwy, wón nihdy njezabjerje absolutne stejišćo, zo by předmjet swojeho póznawanja cyle dowidźeć móhł. Nam su přeco jeno swójske perspektiwy date, kiž móža być šěrše abo wuše, z čehož pak njesćěhuje žadyn relatiwizm, subjektiwizm abo nihilizm, přetož dźe stajnje wo naše poćahowanja na wurězk swěta samoho w jeho přez jednotliwych bohow archetypisce zastojanej a čłonkowanej wšelakorosći.

 

Wumjetowanje, zo je přirodna nabožina w dobje přirodnych wědomosćow přežita, přetož dźensa swět lěpje rozumimy a eksaktnišo wopisamy hač prjedy, so nimokuli, dokelž přirodnje pobožny čłowjek nječesći na př. zemju abo słónco jako tajkej, ale jeju kajkosće. Płódnosć, nošnosć a naspjetnu přijimawosć respektive swětłowu a žiwjensku šćedrosć, kotrež „našej“ njebjeskej ćělesy słónčnym systemje reprezentujetej, bychu nam wšak druhich dźělach swětnišća tež tamne planety a hwězdy skićić móhłe. Tohodla je dospołnje wopak twjerdźić, zo sej na přikład ludźo prjedawšich časow předstajachu słónco jako z konjemi ćahany wóz, njemějicy šěršeje wědy. – My dźensa runje tak mało wěrimy, zo elektriski „prud“ ma činić z wodu, dokelž z tutym wopřijećom poznamjenjamy jeje pohib! We woběmaj padomaj so kajkostny zjaw – pohib słónca abo płunjenje miliny – krjesli z wotpowědnej metaphoriku: Konje zwuraznja čłowjekej bronzoweje doby pohib a spěšnosć, tak kaž my hišće zwjazujemy milinu z płunjenjom wódneje masy.

 

Wopřijeće „přirodna religija“ tohorunja woznamjeni, wobhladować swět jako najlěpje we wobraznje mythiskej rěči wopisowanu, rjanu a zmysłapołnu cyłotu, ke kotrejž słuša tohorunja smjerć – „wobrotny čink“ přirody, „měć wjele žiwjenja“ (Goethe). „Cyłota“ rěka, zo swět njepoćahuje so jeno na wěčnosć, zo jón transcendenca bjezkónčnje njepřesaha, zo wón wopřima rozwitu bójskosć w sebi a zo naposlezy so w nim ničo njezhubi. Wšitko so njepřestawajcy transformuje, wšo je změna a přechod, a kóždy staw wospjetuje někajki prjedyši, bjez toho zo by jón identiski znazornił; skerje předstaja kóždy cyklus nastajnostne wobnowjenje a womłodźenje. Nic kruh jako symbol nawrota stajnje toho samoho, a docyła nic čara jako puć wot hrěšneho pada k přichodnemu božemu kralestwu, ale wjerćenka jako zwobraznjenje nawrota na „wyšim stopnju“ pokazuje zapřimanje časa přirodneje nabožiny.[11]

 

Wšo eksistowace so potajkim w trojim zmysle „zběha“, to rěka kónči, chowa a wyši. Pohan „namaka dosahacy tróšt předstawje, zo je wón do wěčneho ‚Zhiń a stań so’ bójskeje přirody zasadźeny,“[12] piše Kurt Oertel nastawku wo předstawach posmjertneho žiwjenja pola wšelakich nabožin, w kotrymž wón wěru do wospjetneho narodźenja, na kotrejž wjele dźensnišich pohanow wisy, jako za pohanow konstitutiwnu wotpokaže. Po jeho měnjenju tči w njej jeno koncept moderneje esoteriki, kotraž je indiske wěrowučby, z posrědnistwom theosophije, přejała a zjednoriła. Indej zda so znowazrodźenje jako horja połne zajeće na tutym swěće, wo kotrehož přewinjenje maš so prócować. Nimo toho so mysl znowazrodźenja dosć njedokładźe ze swědčenjemi europskeho pohanstwa; jenička družina „znowazrodźenja“, wo kotrejž na přikład islandske sagi swědča, je znowasćělesnjenje prjedownika w jeho potomnikach, štož móže so samo za jeho čas podeńć. Wočiwidnje dźe tu wo wozrodźenje powahowych kajkosćow, kotrychž cyłk poznamjenjachu Romjenjo a Grjekojo jako genius abo daimon roda.

 

Tomu so wšak přećiwjeja wuprajenja antikskich awtorow wo wěrje do znowanarodźenja pola Keltow, a tež podaća Eddy, nastupace (šamanske?) pućowanja bohow do kraja mortwych a wróćo abo nawrot zabiteho Baldera z podzemja na počatku noweje zemskeje epochi, dadźa so wułožić zmysle wospjetneho narodźenja. Wostanje pak prašenje, kak so tute zrozumichu, a Oertelej mamy přihłosować, zo mysl zastupa indiwidualneje duše do noweho ćěła njehodźi so ke kulturje, kotraž je hišće wušła z cyle hinašich, wjaceworštowych dušinych wopřijećow, z wšelakich dušinych dźělow abo stronkow.

 

„Znowazrodźenje“ móže so pak tež dospołnje hinak rozumić: mjenujcy jako pokračowanje toho, štož bu poslednim žiwjenju skónčene. Tutón nahlad wotpowěduje (prěnjotnemu) buddhizmej a tež, w zapadźe, nahladam takich ludźi kaž na přikład Guido von List. Zakładny princip nazhonjenskeje a přirodneje nabožiny, „zo so ničo njezhubi“, woznamjeni, zo drje jednotliwe do swojich wobstatkow rozpłunje, tute pak zańdu do nowych zwiskow. Wšo wostanje w kontinuumje. Za duchowo-dušiny swět płaći to same: Žana myslička njemóže so zezhubić, přetož wona zaso wulehnje druhu mysličku a kaž duchowne tak tež ćělesne stej žiwej dale swojich wuskutkach. Tak často wopak rozumjena zasada Karmy (skutka) poznamjeni dokładnje tole (a nic traš potajnostnu, skrytu móc). Kóždy čin wuwoła nowy čin, kóžda mysl wjaže so płuniće z dalšej myslu, a dokelž duchowne a ćělesne stej drje spjatej, nic pak wzajomnje zwuženej, skutkuje naposlez tež wšitko duchowne, najebać smjerć swojeho ćělneho „nošerja“, bjezkónčnje dale. Předstawa, zo kóžde žiwjenje nańdźe po smjerći sebi přiměrjene pokračowanje, tak zo jedyn traš zawita do walhalle a tamny ke knježićelce podswěta, wobraznje tutón prinzip zwurazni.

 

Prazjaw „Zhiń a stań so“ bu a je přeco znowa wukładowany, a dokelž pohanjo, kaž horjeka podótknjene, njejsu na to pokazani, „swjate pismo“ jako posłownje płaćiwu wěrnosć připóznać, njedyrbja so woni na jeničku interpretaciju wjazać. Wjerćenka wjertoli so dale, kruži w sebi so ponowjejo, a tež to je hoła interpretacija.

 

 

---