Starosłowjanska nabožina

Hačkuli parujemy dźěło z pohanskeje doby, kotrež by systematisce wo słowjanskim pantheonje rozprawiło, mamy mnohe swědčenja křesćanskich missionarow, baje, bajki, ludowe spěwy, nałožki, archeologiske namakanki, kaž tež srědki přirunowaceje mythologije a rěčespyta, kiž nam wuwody wo nabožinskim zaznawanju Słowjanow dowola.

Georges Dumézil rozeznawa we swojej rekonstrukciji zakładneje struktury indoeuropskich nabožinow tři wobłuki, kotrymž přidźěli wšelake rjadownje bohow: njebjeske a atmosferiske zjawy, wójnu a hospodarstwo. Přechody su pak wšudźe běžite; jedyn bóh móže wšelakorych swojich stronkach rozdźělne wobłuki representować, móže so regionalnje wšelako česćować, a zapisanje prěnjotnje ertnych tradicijow zawěsće tomu polěkowaše, zo lokalnje so měnjace bójske typy buchu pozdźišo jedyn z druhim identifikowane.

Njebjescy bohojo su na přikład słowjanski Swarog a jeho syn Swarožic, germanski Tyr (kiž so pozdźišo tež jako wójnski bóh česćowaše), grjekski Zeus a romski Jupiter, kiž wšitcy swětnišćowy porjad zasteja. Pola słowjanskeho Pjeruna, germanskeho Thora abo Donara, tendencielnje tež při Zeusu jako błyskomjetaku abo pola Indry, kotryž Rigvedźe přećiwo demonej Vrtrje wojuje – kaž Thor přećiwo srjedźozemskej wace –, jewi so powětrowa stronka w mylenju rjadowaneho kosmiskeho cowanja z katastrofalnymi podawkami. Wójnscy bohowje su hižo mjenowany Tyr, dale Indra, nordiski Thor jako zaničowak hobrow, ale wjace hišće Odin jako nawoda padłych bojownikow, grjekski Ares a romski Mars. Hospodarskemu žiwjenju dadźa so přirjadować bohowka pólnych płodow Demeter a bójska mać Hera (wobě grjekskej), Frigg a wanske bójstwa Freyja, Freyr a Njörd (germanske), skótny a płódnostny bóh Wjeles kaž tež bohowka zemje a płódnosće Mokoš (słowjanskej).

Dumézilowe rozdźělenje po „funkciskich wobłukach“ je wšak zwadne a dwělomne. Tak móžeš hospodarske žiwjenje tež jako podkategoriju płódnostneho wobłuka wopřijeć a bohow ratarstwa a domjacnosće měć za „domestikowanych“ přirodnych bohow, napřećo kotrymž steja archaiske bójstwa dźiwizny a tworićelskeje mocy přirody (Dionysos, Pan, Wjeles, Mokoš).

Wot płódnostnych bójstwow rozeznawaju so hinašim nastupanju bohowki lubosćinske kaž słowjanska Žiwa, germanska Freyja, grjekska Aphrodite a romska Venus. Smjertne a podzemske bójstwa kaž germanska Hel, romski Pluto, indiski Yama – snano tež bohowje (mórskeje) hłubiny kaž grjekski Poseidon –, a psychopompoi (přewodźerjo dušow) kaž germanski Odin noša zdźěla kosmiske rysy, hdyž zasteja swójske swětowe wobwody, zdźěla tež sćělesnja płódnostne stronki, wotwisuje-li radźenje žiwych wot kulta mortwych a płódneje hłubokosće.

Hinaše znamjo rozčłonkowanja indogermanskich bohow je jich časte dźělenje do triadow. Na přikład w hinduismje přicpěwaju so stworićelskemu bohu Īśvara kmanosće tworjenja, chowanja a ničenja, zwosobnjene bohach Brahmje, Vişņu und Kalarudrje (Śivje); pak so woni zjědnoćuja (Trimūrti), pak wustupuja rózno. Tež Wodan, Wili a We w nordiskim bajesłowje su snadź wonkowne formy jenakeho bójstwa, mjeztym zo w trojicy so husto jewjacy Odin, Thor a Loki su bjez dwěla rozdźělni bohowje. Romjenjo česćowachu Jupitera, Marta a Quirina jako měšćanskich bohow, a hižo (njeindogermaniscy) egyptowscy bohowje Osiris, Isis a Seth tworjachu triadu. Křesćansku trojicu, w kotrejž so wosoby wótca, syna a swjateho ducha jědnoća, su prawdźepodobnje tajke předstawy wobliwowałe; wone dźě słušachu přewažnje helenistiskim orienće k powšitkownemu kulturnemu swójstwu.

Často wšak zetkaš tež nawopačne wotpowědniki muskich a žónskich bójstwow, kaž Zeusa a Heru, Odina a Frigg, Freyra a Freyju, w Indiskej Brahmu a Sarasvatī, Vişņu a Lakşmī, Śivu a Devī abo dwojicy wótca a syna – słowjanskim swěće Swaroga a Swarožica.

Trojicu indoeuropskej mythologiji póznaješ tohorunja w symbolice swětoweho štoma. Słowjenjo maja dub; skandinawiskej Eddźe nadeńdźeš swětowy jaseń Yggdrasil. Štom korjeni podzemju, zběhnje so přez srjedźny swět a wobpina ze swojim wjerškom swět bohow:

„Słowjenjo wěrjachu, zo swětnišćo ma podobu hoberskeho duba, mjenowaneho Štom swěta. Dubowym wjeršku namakaše so hnězdo kuzłojteho Wohniweho ptaka, kotryž bě posrědnik mjez bójskim a ludźacym swětom kaž tež mjez bohami. Korjenjach dubiska přebywaše had móžacy wólnje přełažować mjezy swětom žiwych a njebohich. Podłu Swětoweho štoma běchu zaměstnjene tři woprawdźitosće – praw, jaw a naw.

We wjeršku pješe so praw; bě to wyši swět, runina wobsydlena z bohami. Bohowje dźiwachu na zakładne swětnišćowe prawidła a powšitkowny rjad, bywajcy podćisnjeni bójskej hierarchiji, postajenej přez jich prawótca z mjenom Ród. Pantheonu njebjeskich bójstwow zaběraše najwažniše městno Swarog – mišter a wótc bohow. Knježeše nad prawju, mějo na starosći jedyn ze štyrjoch zakładnych žiwjołow – woheń.

Jaw, widźomny swět, nańdźeše so na zdónku. Tuta přestrjeń bě wšožkuli, štož wobdawaše ludźi – materialna woprawdźitosć, kotrejž běchu žiwi. Nad čłowjeskim swětom knježeše bóh Pjerun, mištr błyskow a njewjedrow, tón, kotrehož mjenowachu Najwyšym. Wón pominaše wot ludźi dodźeržowanje bójskich prawow, a tych, kiž so přećiwjachu a njeposłuchachu, surowje chłostaše. Ći, kotřiž postupowachu přezjednje z bójskimi poručenjemi, kłonjachu so swojim boham a česćachu jich, wěricy do jich mudrosće, móžachu ličić z mytom.

W korjenjach ležeše naw – podzemski swět smjerće. Běchu tam žiwi duchowje mortwych, kotrychž hladaše Wjeles, bóh wědy, magije a skotu. Porjadni ludźo nachadźachu w nawi wěčny wotpočink. Přeńducy do podzemja, nabywachu jich duše magiskich kmanosći, dźakowano kotrymž běchu zemrjeći w stawje pomhać swojim potrjebnym – w jawi žiwym – dźěćom, wnukam a druhim přiwuznym.

Nad horjeka mjenowanymi třomi woprawdźitosćemi knježeše bóh Trojan (prawdźepodobnje identiski z Triglawom). Rěkachu jemu Wšowidźacy, přetož mějo tři hłowy a troje woči zamóžeše wobkedźbować a dohladować to, štož stawaše so w prawi, jawi a nawi. Bójstwo dźiwaše na porjadk kóždym z třoch swětow, a w padźe ranjenja uniwersalneho prawa hnydom wobnowješe swětnišćowy ład. Zakładna winowatosć Trojana bě zachowowanje dospołneje runowahi a harmonije we wšěch třećinach Swětoweho štoma.“(1)

Štóž je w mythologiji Eddy rozwučeny, póznaje hromadu podobnosći, kiž na indoeuropsku prapřiwuznosć pokazuja: Tak je žiwy worjoł wjeršku germanskeho swětoweho jasenja, zmij Nidhöggr hryza jeho korjeń, a wjewjerca Ratatosk běha po zdónku horje a dele, zo by poselstwa přinjesła.

Swětowe drjewo hraje znamjenitu rólu tež druhich eurasiskich kosmologijach, wosebje pola finnougriskich a sibirskich kmjenow (šamanistisce zaměrjenym ludam móže je druhdy tež centralny stanowy sćežor symbolisować) abo indiskim a tibetskim kulturnym wobkruhu (hdźež so štom ze swětowej horu Meru naruna).

Wšudźe jedna so wo podobiznu swětoweje wosy, kotraž so wot zemje pozběhuje a na sewjernicy wjercholi.

Trójnosći w přestrjeni wotpowěduje tež trojota časoweho dźělenja, wuchadźaca z pradožiwjenja zašłosće, přitomnosće a přichoda. Tež tu swědča mnohe podaća wo zhromadnym pochadźe indoeuropskich bajow: Nordiskim mythu tři norny Urd (pochad), Werdandi (stawanje so, nastaće, byće) a Skuld (wuskutk změny), kotrež nić wosuda za bohow a ludźi přadu, wupodobnjeja čas. Grjekskim a romskim bajesłowje jim wotpowěduja moiry a parcy, a tež słowjanskim swěće su wšelake bójstwa abo demony, „kiž swjatotu časoweho wobrota abo rhythma, kaž připołdnjo, połnóc, chowanje słónca atd. škitaja. Wosebje připołdnišu a połnócnu štundu powšitkownje jako hodźinu duchow připóznawaju, kotruž maš woměrje wužiwać. Je to hodźina polednicy, poludnicy, pśezpołdnicy (připołdnicy) a tak dale, w Europje daloko rozšěrjeneho daemonis meridiani, kotryž bě tež wšěm Słowjanam znaty.“(2)

Časowi a wosudowi demonojo jewja so husto we stróžatej podobje, žadajcy, runja grjekskej sphingi, rozłušćenje wěstych hódančkow a hrožicy za pad njespjelnjenja nadawka z chłostanjom; maš pak tež duchow wosuda, kotřiž wukonjeja pozitiwne, škitne funkcije:

„Hižo 10. lětstotku znajachu połodniši Słowjenjo Sreću a Srjaču, wotpowědnik romskeje Fortuny a grjekskeje Tyché, kotryž so w pozdźišej folklorje jako rjana holca wopisa, předźaca złotu nić a wo hladanca a jeho mětk so staraca. Z jeje napřećiwnym čopom je Nesreća – wobswědčena jeno w ludźe – podobje lěnjeje wohidneje staruchi z kipjatymaj wočomaj, kotrjež bě radźomne so tak bórzy kaž móžno zbyć.

Žórła srjedźowěkowskeje Rusy podawaju Roda a Rožanicy jako wosebitych postajowarjow dóńta, kotřiž pospochi hromadźe wustupuja. Ród (rusce Род) je potajnostna bytosć stejaca we zwisku z narodźenjom čłowjeka a nastaćom roda. Mnozy slědźerjo su jeho tohodla zběhnyli mjez hłownych słowjanskich bohow. K powyšenju wšak njeje spušćomneje zepěry. Kult Roda naby woznama hakle 11./12. lětstotku, jako so ruske Poučenija wótře přećiwo njemu wobroćachu. Wón zawěsće njebě žane centralne přirodne bójstwo, ale bytosć nišeho a městneho rjadu, kotrejž so jeno raniši Słowjenjo kłonjachu. Ród haješe ludsku płódnosć a krasnješe so prawdźepodobnje z phalliskim kultom; wón posyłaše čłowječe duše k pozemskemu narodej – wjerhajo na zemju hruzle, z kotrychž so dźěći rodźachu. Zo Ród słuša ke skupinje demonow, doswědči fakt, zo z nim pjerachow trašachu.

Hinak pola jeho žónskeho wotpowědnika Rožanicow abo Roždenicow, kotryž so pospochi w mnohoće poda. Dźe wo při porodźe čłowječi wosud postajace bytosće, kotrež běchu hižo we starowěku znate a so na cyłym europskim swětadźělu česćachu. Tohodla je znajachu tež Słowjenjo. […] Wone pjelnja nadawki starogrjekskich moirow, romskich parcow abo germanskich nornow. Zjewja so wo połnocy w běhu třoch dnjow po porodźe dźěsća, zwjetša tři, sčasami tež wjacore, jako přewidne postawy krasnych holcow abo wowkow, z kotrychž jedna měwa hłowne słowo – Bołharskej rěka ‚złota baba‘. Wone přadu wosud ludźi w podobje złoteje niće, kotrejež přetorhnjenje abo přetřihnjenje woznamjeni smjerć.“(3)

Tež polykephalija (měće wjace hłowow na jednym ćěle) słowjanskich bójstwow drje zwisuje z existenciellnje dožiwjenymi rozměrami přestrjenje a časa. Wjacehłowatosć dokładźe so tež rědko w germanskim a keltskim kulturnym rumje a husćišo Indiskej; słowjanskim – wosebje pobaltiskim – boham spožča pak wěsty swojoraz. K mojemu podźiwanju so polykephalija tola zaprěwaše – z wopačnymi linguistiskimi argumentami –,(4) na přikład wot E. Wienecka (Untersuchungen zur Religion der Westslawen, 1940), kotryž samo słowjanski polytheism prje a jenož amorfnje přirodnu religiositu připózna; tule so wšak wuskutkowachu po zdaću dobowe předsudki slědźerjow, kiž Słowjanam kóždužkuli swojobytnu kulturu wotrjekowachu. Srjedźowěkowske žórła dokładu kaž polykephaliju tak tež polyprosopiju (wjacewobličowosć) přibohow, a archeologiske namakanki potwjerdźuja wobě varianće. Dwě hłowje ma na př. drjewjana figura, kotraž so nadeńdźe na Rybarskej kupje w Doleńskim jězorje. Štyri wobliča maju: kamjentny přibóh, wotkryty lěta 1951 pola wsy Iwanowcy nad Dnjestrom, tři metry wysoka postawa z połodnišopólskeje rěki Zbrucz a drjewjany idol z Wolina, wone su so jako Swjatowitowe zwobraznjenja wułožiłe.

Norbert Reiter zja prašenje wjacehłowatosće a wjacewobličowosće ze sćěhowacymi słowami:

„Lelewel bě štyri mjezwoča […] kamjentneho stołpa z rěki Zbrucza ze štyrjomi njebjeskimi stronami zwjazał, mjeztym zo Rybakow připisa štyrjom wobličam Iwanowčan idola apotropaiski [= demonow wotražacy, B. M.] woznam. Je ćežko, so mjez tutymaj wukładomaj rozsudźić. Rybakowy je plausibelny, ale špatnje so hodźi k ‚bohu‘, kotryž dźě Swjatowit měješe być. Lelewelowy zrozumiš, interpretuješ-li štyri wobzorosměry nic geographisce, kromjež mythologisce: ranje jako schad, połdnjo jako žiwjenski wjeršk, nawječor jako chowanje a połnóc jako smjerć.“(5)

Daloko sahacy kultiski woznam swětowych stron pola Słowjanow wobjasni po Reiterje tež zapołoženje poswjatnych twarow a templa Groß-Radenje: Mjeztym zo bydlenske chěže z 9. lětstotka pochadźaceho sydlišća ležachu krótkowječorno-dołhoranišim směrje, přesćěraše so česćenska žurla dokładnje wot zapada k wuchodej. Do hale wobdateje z płotom, kotrehož łaty běchu horjeka do hłowow přirězane, móžachu prawje jeno wot nawječora zastupić; na wuchodnym boku mějachu jenički přistup, kiž bě docpějomny přez wokolny mjez twarjenjemi a wobhrodźenjom wjeducy chódnik. Dokelž buchu před naranišim zachodom bónkowe črjopy, howjaze nopy a zbytki konjaceho nopa namakane, směmy předpokłasć, zo wopornišćo ležeše na stronje schadźaceho słónca.(6)

Kaž indoeuropske pohanstwo generelnje – a jeho předchadnicy z bronzoweje doby, kotrychž znajemy po słónčnym wozyku z Trundholma, njebjeskej tačeli z Nebry abo kamjentnych wobkedźbowarnjach, w kotrychž so słónčny běh wuličeše, – bě tež starosłowjanska nabožina z česćenjom słónca a žiwjenjodarneho swětła bytostnje zwjazana.

„Njebjeske ćělesa widźachu jako bójske bytosće, praji so hižo historiskich žórłach (Al Masudi 10. stolěću, Powěst' wrjemjennych lět z kónca 11. stolěća, ruske prědowanja a apokryphy z 11. do 15. stolěća, Opatovičan homilijar z 12. stolěća, starojužnoserbski zakonik z 13. stol. a dalše). Podobnje kaž Indojo abo Germanojo zaznawachu Słowjenjo słónco jako wšowidźace woko, po připadźe jako złoty, wot konjaceho zapřaha ćahany wóz (kaž pola starogrjekskeho Helia), ale zwjetša předstajachu słónco jako křidłatu swětłowu postawu (musku abo žónsku) ze złotymi włosami a wohniwymi šipami jeho pruhow. Wono bydli na wuchodźe, hdźež so rano morju kupa. Na swojim wšědnym pućowanju wojuje z mróčelowymi demonami, při zaćmiću je zmije abo wjelkorazy wohrožuja kaž pola germanow wjelk Fenrir. Swjedźensce so słónco předstaja jako płomjentne koło, kotrež lud k róčnemu zawrótej po skłoninje kula […].“(7)

Česćowanje słónca so w křesćanskej dobje hišće dołho dźeržeše: Kijewski wulkowjerch Włodźiměr Wsewołodowič (1063–1125) napomnješe synow swojim Poučeniju, schadźace słónco jako bože znamjo sławić; łužiscy Serbja česćowachu je před zastupom do cyrkwje, zejmicy kłobuk; Polacy, Chorwaća a Bołharojo křižowachu so při słónca schadźenju, a Góralojo, ludźik pólsko-słowakskej namjeznej kónčinje, so samo lěhachu jako křiž z rozpřestrětymaj rukomaj na zem, hłowu mějicy zeńducemu słóncu přiwobroćenu. Při słónca chowanju popřestawachu Ukrainjenjo w dźěle; rólnicy modlachu so, njemějicy runje swjećeća w bliskosći, tohorunja z čołom k słóncu, a njewobhladowaše so za přistojne, z porstom na słónco pokazać. Kłonjenje so słóncu je wobswědčene tež přez wšelakore formy kruhojteje, kolesojteje, křižojteje a róžicojteje symboliki a ornamentiki we wumjełstwowym rjemjesle słowjanskich ludow; nabožinski woznam póznaješ na přikład debjenju naranišosłowjanskich popjelnicow. W jenakim rozsahu bychu so słónčne symbole kaž kolesa a wjerćenki, kotrež słóncowe pućowanje po njebju znazornja, tež pola Germanow wužiłe. A wosebje swědča wo starym kulće njebjeskeho ćělesa słowjanske a germanske swjedźenje lětnich a zymskich zawrótow – zapalowanje a wobrejowanje wulkich wohni, jich přeskakowanje, chód po žahłym wuhlu abo nałožk, horjace so koło z hórki pušćeć, byrnjež njepřetorhnjena tradicija z pohanskeje doby njehodźała so bjezporočnje dokłasć.

Kaž słónco by so tež měsac česćował, kiž pornjo słóncu w přećiwku swětła a ćěmnoty, muskosće a žónskosće, jasnosće a mystiskeje hłubokosće stoji. Tež měsačk bychu strowili z pokřižowanjom abo kłonjenjom, tola přewahu by pola njeho měła swjata bojosć nad radosću, hdyž na přikład wěrjachu, zo při młodym měsačku na horach a holinach duchowje hrozne tryski ćěrja. Najebać to by so nowy měsačk, sćělesnjejo róst a sporjenje, jako přinošowar zboža wobhladował, čehoždla běchu słowjanskim swěće talismany w měsačkowej formje, tak mjenowane lunule, jara rozšěrjene. Młodoměsačnej nocy čěrachu žórłowu wodu, zběrachu hojiwe zela, nadźijachu so strowja a derjeměća. Při starym měsačku so pak mějachu šića wostajeć, wšako šowy njebychu potom dźeržałe, abo njesmědźachu měsačnym swětle njekřćenych dźěći nosyć, zo njebudźeše so jich zbožo kaž měsačk minyło. Z druheje strony móžachu zaznaće pomjeńšowanja tež na chorosće poćahować, kotrež so tohodla při wubywacym měsačku lěkowachu.

Hačrunje so słónco w bajce a baji často jako dobre a měsac jako zły abo znajmjeńša trašny jewi, njesměš to tak spowšitkownić. Polarita w pohanstwje njehodźi so krutemu schematismej dobra a zła runostajić – čopaj měritej so jedyn k druhemu, wzajomnje so wuměnjejcy. Žiwjenje a docyła wšě swětnišćowe podawki wuwiwaju so wěčnej hrě napřećiwkow, we wotměnje žiwjenja a smjerće, kćěća a hinjenja, mrěća a wozrodźenja.

We słowjanskim zdoraznjenju dwojosće dohladowachu so iranskich wliwow z časa, w kotrymž běchu słowjanske a iranske kmjeny přez eurasiske stepy ćahałe, tola tež staronordiska nabožina pokazuje dualistisku strukturu, předewšěm w mythosu wo Ragnaröku, kónčnym kosmiskim boju mjez bohami a mocami chaosa. Naposlez je pak cykliskim wobrazu swěta zběhnjena, přetož zańdźenju stareho swěta sćěhuja zeńdźenje wobnowjeneje zemje, nawrót swětłoweho boha Baldura z podzemja a załoženje noweho swětnišćoweho porjada.

Pola Słowjanow jewi so dualizm w sobuskutkowanju swět stworjaceju „dobreho“ a „złeho“ boha. Tak pječa namołwi njebjeski bóh Swarog podzemskeho boha Wjelesa, zo by pěska z mórskeho dna wunjesł. Tutón ćisny Swarog potom nad mórsku hładźinu, hdźež so do płódneje zemje přeměni. Wjeles bě pak někotre zornjatka we rće zdźeržał, zo by z nich swójsku zemju stworił; jako bě potom tute wuplunył, zběžechu so tam, hdźež wone padźechu, nahłe hory. Njepłódne kónčiny potajkim nastanu z božeje sebičnosće, su pak tola dźěle swětoweho cyłka. We zwjeršnje pokřesćanšćenych wersijach tuteje baje skutkujetaj bóh a djaboł na podobne wašnje při stworjenju hromadźe – ječibjel dyrbi so podnurić, mějo na rozdźěl wot jandźelow nuznu ćežu –, při čimž so pokazuja regionalne wotchilenja na př. w tym, zo satan wustupuje jako poprawna ćěrjaca móc, samo z čertom wojujo abo je tež najprjedy swěrny jandźel, kiž so hakle po swojej lesći, něšto pěska za sebje wotšćěpić chcyjo, do čerta změni; zakładna struktura pak wostawa samsna, sahajcy přez model knihi Genesis, w kotrejž wustupowaše bóh jako jenički stworićel, čejiž swět bě na spočatku „dobry“, k dualizmej, kotryž mnozy nabožinospytnicy ze staroiranskim zoroastrizmom wjazaju:

„Po Zarathustrje nasta swět z boja dweju bójskeju bratrow, kiž běštaj so ze Zurwana – njestworjeneho časa – zrodźiłoj: Ahury Mazdy jako zastupjerja swětłych mocow dobra a Angramainjua (Ahrimana), kotryž ćěmne mocy zła předstaja. Z posrědnistwom manicheizma běchu tute mysle Paulikianojo, křesćanscy heretikarjo Anatoliskej, přejeli, kotřiž je w dźesatym lětstotku přepodachu bołharskim bogomilam a tući zaso nawječornoeuropskim katharam. Časowje, přestrjenjowje a narodnostnje stoji słowjanskim kosmogoniskim bajam najbliže bogomilska wučba, kiž so srjedźowěku k južnym Serbam a na Rus rozšěri. Zda so tuž logiske, zo dwojostny nazor Słowjanow na stworjenje swěta wuchadźa z tutoho žórła. Tola jeho wobsah so chětro wot křesćanskich wotšćěpjenjow rozeznawa, ze swojimi archaiskimi wutkami bjez dwěla pokazujo na dokřesćanski pochad. […] Mjeztym zo manicheistisko-bogomilski dualizm staja duchowny a maćiznowy swět jako principy dobreho a złeho sebi napřećo, wustupuje słowjanskej kosmogoniji polarita abo partnerstwo [sym ja, B. M., wuzběhnył] dobra a zła hižo do stworjenja maćiznoweho swěta, stojo tak staršemu, mazdaistiskemu nahladej bliže hač młódšim křesćanskim wotwodźenkam.“(8)

Tež nabožinskej terminologiji Słowjanow a Iranjanow dohladaš so mnohich zhromadnosći, kotrež je wot druhich Indoeuropjanow dźěla:

„Dźe na přikład wo zaměnu słowa nebo, iransce nabah (njebjo, indišćinje pak mróčel), z indogermanskim dieus; wo zhromadne słowjansko-iranske posunjenje wopřijeća deinos (njebjeskosć) k demoniskosći (iransce deva, słowjansce div); wo centralne wopřijeće bog (bóh) z iraniskeho baga; dale wo wuznamne wopřijeća kaž svent, iransce spenta (swjaty), žrtva, iransce zaothra (wopor), vatra, iransce átar (woheń), mondr, iransce mandran (mudry, poprawom znajer mantrow), vera, iransce var- (za wólbu mjez dobrom a złom, pozdźišo frávar (wěra powšitkownje) a druhe.“(9)

Z indogermanskim korjenjom dieus w podobje deus mjenuje so romanskich jazykach „bóh“ (wobsahuja jón tež mjena bohow kaž Zeusa, Jupitera – z deus a pater – a Ziua, połodnjogermanskeho boha njebjes a wójny, kotremuž nordiski Tyr wotpowěduje); je přiwuzny z łaćinskim dies, „dźeń“ a namakuje so we słowjanskich rěčach kaž ruskim den’, pólskim dzień, čěskim a połodnjosłowjanskim den (po připadźe dan) ze samsnym słownym woznamom „dźeń“ jako časowa jednotka, wosebje wšak „jasny dźeń“. Bójskosć bě potajkim ze swětłom, słóncom, jasnotu a wuwjedrjenym njebjom zwjazana, a boham njebja a swětnišća su narjekli mjena z tymle korjenjom.

We słowjanšćinje je so pak hinaše wopřijeće k pomjenowanju bójskosće přesadźiło: bog (rusce a južnosłowjansce), bóg (pólsce), bůh (čěsce). Pola Persow woznamjeni Baga „bóh“, sucy přidawnik Ahury Mazdy. Prěnjotny zmysł wopřijima staroindiske słowo bhága(s): „zbožo, dobro, wudźělenje“, w Rigwedźe personifikowane jako bójski wobradźer, wot kotrehož přichilenja nadźachu so zboža, derjeměća a mocy. Bohowje tuž dawnym Słowjanam dawachu zbožo a derjeměće, štož je so słowach kaž ruskim bogat „bohaty“ abo ubogij „wbohi“, tohorunja pólskim zboże „žito“ a čěskim zboží „twory“ zdźeržało.(10)

Etymologija tak sobu poruča, zo ma so dualizm nic we zmysle křesćanskich herezijow jako wótry přećiwk dobrych a złych mocow rozumić, ale tak, zo wšelakore mocy zhromadnje skutkujcy rodźa, rjaduja a přetworja swět. Něšto dospołnje złe nima pohanskim swěće městna, dokelž kóžde zbiće, hačrunje so w jednotliwcowej perspektiwje bolostnišo jewi, přinjese w kosmosu wěčneho nawróta a nowotworjenja stajnje tež přeměnu a nowy počatk.

Bohowje potajkim njejsu złe, chłostace mocy, ale wobradźerjo połnosće a bohatstwa, byrnje swoje dary z jenakej měru njerozdźělili, a wopor, kiž pohanskich nabožinach předstaja centralnu kultowu praksu, njedyrbiš tohodla wopřijeć jako pospyt, rozhněwanych bohow znowa změrować (štož so tak a tak přeco njeporadźi). Móžemy tutón prazjaw pobožneho jednanja wułožić tež jako ritualne wobdźělenje čłowjeka na tworićelskim dźiwje: jako wuraz dźaknosće, z kotrymž bójstwu trochu toho wróćimy, štož bě wone wudało, a jako chwalbu jeho njezaměrneje, radostneje stwórnosće, hdyž „bje zmysła“ a swobodnje wudamy dźěl jeho wobrady, město toho zo bychmy ju wšu wužili a přetrjebali.

Přispomnjenja

(1) Katarzyna Olimpia Koenig, http://slowianie.republika.pl/drzewo.htm, 2004.

(2) Zdeněk Váňa: Mythologie und Götterwelt der slawischen Völker. Die geistigen Impulse Ost-Europas, Stuttgart 1992, s. 124.

(3) Tež tam, s. 125.

(4) Hlej k tomu Norbert Reiter: Das Glaubensgut der Slawen im europäischen Verbund, Wiesbaden 2009, s. 117 a slědowace.

(5) Reiter, na podatym městnje, s. 119.

(6) Tež tam, s. 106.

(7) Z. Váňa, na podatym městnje, s. 61 a slědowaca.

(8) Tež tam, s. 56sl.

(9) Tež tam, s. 45.

(10) Hlej k tomu Reiter, na podatym městnje, s. 7-9.